ลำล่องโขง ยอดลำทางยาวอีสาน

การลำ

เป็นศิลปะการร้องทำนองเพลงเก่าแก่ของชาวอีสาน เป็นการร้องทีมีเนื้อหาและทำนองเป็นเอกลักษณ์ มีแบบแผนน่าสนใจ มีแคนเป็นเครื่องดนตรีคู่กันมา มีหมอลำกันหมอแคนคู่กันก็สร้างศิลปะการแสดงที่ลงตัวแล้ว ได้แก่ ลำกลอน ลำเต้ยซึ่งมีหลายทำนอง เช่น เต้ยโขง เต้ยพม่า เต้ยหัวโนนตาล ลำพื้น ลำผีฟ้า และลำเรื่องต่อหลอนเป็นต้น ต่อมามีการการเพิ่มเครื่องดนตรีจำนวนผู้ลำเป็นคณะเรียกว่า “ลำหมู่” ลำกลอน แบ่งเป็น กลอนทางสั้น ที่มีท่วงทำนองและจังหวะที่กระชับและเร็ว ใช้พรรณนาเรื่องราวทางธรรมชาติ สังคมหรือเหตุการณ์บ้านเมืองต่าง ๆ ทั่วไป และลำกลอนทางยาว ที่มีทำนองอ้อยอิ่ง แสดงความรักความอาลัย โหยหา เสียดาย การล่ำลากันและแม้แต่การบรรยายความประทับใจอย่าง “ลำล่องโขง”

ลำล่องโขง 
จากแหล่งที่พอค้นได้ผู้แต่งชื่อคำพอง หมอลำชื่อขันทอง บันทึกแผ่นเสียงตรากระต่ายเมื่อประมาณ พ.ศ.๒๔๙๐ เนื้อหาในกลอนลำ เป็นการบรรยายสภาพชีวิตและธรรมชาติที่พบเห็นตามลำแม่น้ำโขงจากเหนือถึงใต้สุด เริ่มตั้งแต่เวียงจันทน์ที่บริเวณปากน้ำงึมประเทศลาวจนไปถึงทะเลหลังจากผ่านไซ่ง่อนของประเทศเวียดนาม เห็นถึงความสามารถเชี่ยวชาญในการศึกษาภูมิประเทศภายใต้สภาพความจำกัดของเครื่องมือสื่อสารสนเทศของผู้แต่งในยุคนั้น ที่ไม่เพียงแต่จะมาจากจินตนาการแล้วยังต้องเป็นประสบการณ์จริงและการเสาะแสวงหาจากผู้รู้ ไม่พบเสียงต้นฉบับว่าเลียงหมอลำขันทองเป็นอย่างไร จำได้ว่าตอนเป็นเด็กชั้น ป.๓ พ.ศ ๒๕๐๐ เคยได้ฟังครั้งเดียวจากหมอลำของหมู่บ้านรู้สึกว่าเป็นกลอนที่ประทับใจและไพเราะมาก พอจำเค้าได้บ้างอยากได้ฟังอีกแต่ไม่มีใครนำมาเปิดในวิทยุและเครื่องเสียงประจำหมู่บ้านเลย 
ต่อมาอีกนาน พ.ศ. ๒๕๔๐ บังเอิญได้ดูหมอลำราตรี ศรีวิไล แสดงทางสถานีโทรทัศน์แห่งประเทศไทยช่อง ๑๑ ก็ได้มีโอกาสบันทึกวิดีโอกลับมาฟังอีก และพบว่าต่อมาพอค้นหาได้ในเว็บยูทิวบ์ (www.youtube.com) ก็ยังพบว่าหมอลำฉวีวรรณ ดำเนิน ได้อัพโหลดไว้เช่นกัน โดยมีท่วงทำนองเดียวกันแต่ลีลาการเอื้อนเสียง มีความไพเราะเป็นเอกลักษณ์ต่างกัน เรียกว่างดงามคนละแบบ ที่สำคัญคือการต่อยอดภูมิปัญญา สืบสานมรดกอีสานไว้ โดยหากนำเป็นสื่อการเรียนรู้ในโรงเรียนให้เด็กได้สัมผัสวรรณศิลป์แท้ๆ ของเผ่าพันธุ์ตนเองบ้างจะได้ไม่หลงทางเมื่อโตขึ้น จะเห็นคุณค่าที่สำคัญอย่างน้อย คือ ๑) เป็นบทกลอนลำที่อธิบายภาพที่เป็นองค์ความรู้ทางภูมิศาสตร์ ธรรมชาติ และสังคมในลุ่มน้ำโขง ๒) มีท่วงทำนองของลำทางยาวและแคนลายยาวหรือลายใหญ่ที่ไพเราะจนเรียกว่าเป็น “ลำล่อง และลายล่อง” มาจนทุกวันนี้ ก่อนหน้านี้ได้ไปพบกลอนลำจากเอกสารอัดสำเนาชื่อมูลมังอีสาน โดยธำรง บัวศรี จึงขอนำบทกลอนที่พอหาได้มาลงไว้ เนื้อหาเป็นคำลาวอีสานล้วน ดังนี้

บทกลอนลำ “ลำล่องโขง”

“....โอ๋นอ น้องกะยังได้เว้า ได้ว่า …
ไม้เอ๋ย…ไม้สิล้มพาดงา วะด๋าพุ้น... วะเดี่ยงมา….

โอ๋นอ เหลียวไปทางเหนือพุ้น เวียงจันทน์ปากน้ำงึม
เห็นแต่ดอนตอขั้น ขันตอแก้ง กระแสน้ำปั่นปลิว
เหลียวไปทิวบนข้าม โพธารามก้ำบ้านโปง
เลาะตามสายแม่น้ำโขง เห็นแต่เฮือพ่อค้า
สิลงแก้งท่ากระเบา…

เหลียวขึ้นไปทางหน้า ดอนทับกวางกว้างจี่ดี่
เห็นแต่ดอนหมากอี่ ติดกับดอนพระเจ้า สิเวินเข้าท่ากระดิง

หลิงไปหน้า ดอนนาคำน้ำไหลโซ่
สุดสิโอ๋ยแล้วกะโอ้ ดีฮ้ายก้ำฝ่ายเหนือ
เห็นแต่เฮือซาวค้า แกวญวนอยู่นำท่า
เห็นรุกขาแทรกซ้อน สะออนอื้นป่งใบ

ยามเมื่อแลลงใต้ น้ำโขงเอ๋ยแจ้งจ่างป่าง
เหลียวไปทางฝั่งซ้าย สิเห็นบ้านหมู่ผู้ไท

เหลียวลงไปทางใต้ ตามฝั่งกระแสชล
ย้านมันเพพังหัก กะพ่องจมลงน้ำ
อันแต่ในโขงกว้าง ลำของหลายย่าน
เห็นแต่น้ำฟาดฟ้ง
…ตีต้อง ตลิ่งเนิน…

โอ๋นอ
เหลียวลงไปทางใต้ ดอนเจียงเฮียงฮ่ม
เห็นแต่ธาตุพนม ตั้งอยู่ฮิมแม่น้ำ คนไหว้อยู่บ่อเซา
หากแม่นธาตุพระเจ้า ตั้งแต่ก่อนปางปฐม
เป็นที่เจดีย์สูง ซู่คนถนอมไหว้

ไหลลงไปทางไต้ ดอนสระคามะเวส
ลมหากตีฟากต้อง กระแสน้ำไง่ละออง

ของ...หากไหลตกแก้ง ดอนโขงใกล้เมืองกี่
โตกะงวกพุ้นพี้ กระแสน้ำเวินวัง
เห็นแต้อาโป๋น้ำ กระแสเวินเปี้ยงปั่น
ดอนจันทน์ตั้งอยู่ขวางแม่น้ำ...ของ...ขั้นระหว่างเซิง

หวิดดอนจันทน์ กะยังมีดอนขั้น ดอนโขงใกล้เมืองกี่
ดอนโขงอยู่ใต้หั่น ทางใต้แม่นลี่ผี
หนีไปดอนในพุ้น ดอนมดแดง แก้งส้มป่อย
ดอนมันหอยอยู่ใต้ ไปหั่นแม่นทะเล

บ่อาจพรรณาโค้ง ลำโขงหลายบ่อน
ไหลไปตกไซ่ง่อน โขงกะสุดท่อนี้
สิไหลเลี้ยวสู่ทะเล……”